Spotkanie z oryginałem: Izabela Czartoryska „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów”

belka platforma

Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy – Biblioteka Główna Województwa Mazowieckiego
brała udział w projekcie Regionalna Platforma Informacyjna – Kultura na Mazowszu

W Czytelni Działu Sztuki Rzemiosł Artystycznych i Kartografii można zobaczyć dzieło Izabeli Czartoryskiej „Myśli różne o sposobie zakładania ogrodów” wydane po raz pierwszy w 1805 roku we Wrocławiu, w oficynie znanego wydawcy Wilhelma Bogumiła Korna ( 2 wyd. 1808 r.). Tytuł książki przybliża nam jego treść.

Należy jednak zwrócić uwagę na ścisłe powiązanie wywodów autorki z korespondującymi z nimi ilustracjami, o uznanej wartości artystycznej. Autorem 28 akwafort i sztychowanej karty tytułowej jest nadworny malarz i rytownik, sprowadzony przez Czartoryskich do Puław z Wiednia w 1804 roku - Jan Zachariasz Frey (1769-1829).

Egzemparz z 1805 r., będący w posiadaniu Biblioteki na Koszykowej od 1939 r. zawdzięczamy darowiźnie córki znanego warszawskiego architekta Stefana Szyllera, pani Zofii Marconi.

Jest to jedna z pierwszych polskich książek ilustrowanych rozpoczynających przegląd wydawnictw XIX-sto wiecznych, reprezentujących nową epokę sentymentalno-romantyczną. Swobodny i naturalny styl parków angielskich, w przeciwieństwie do regularnych i zgeometryzowanych ogrodów dworskich oświeceniowej Europy – symbolizował głębsze przemiany kulturowe aniżeli jedynie modę lansowaną przez kręgi arystokratyczne.

Ale prezentowane dzieło, dodajmy, że w artystycznej oprawie z zielonego aksamitu, ze złoconym superekslibrisem, nieporównywalną z zachowanymi egzemplarzami w innych bibliotekach – jest nie tylko „piękną książką ilustrowaną”.

Stanowi rodzaj traktatu teoretycznego, którego założenia teoretyczne wynikały z praktycznych doświadczeń księżnej Izabeli przy urządzaniu swojej romantycznej rezydencji w Puławach.

Wielką zasługą Izabeli Czartoryskiej było przystosowanie do potrzeb rodzimych, polskich - teorii i praktyki angielskiego ogrodnictwa ozdobnego XVIII wieku. Przekazała wiele nowatorskich zaleceń w sprawie ogrodzeń ukrytych lub naturalnych, harmonijnie łączących planowany ogród z otaczającym krajobrazem. Sformułowała wskazówki na temat formowania klombów i skupin drzew i roślin w zależności od pory kwitnienia, prowadzenia dróg, kontrastowania zestawień elementów ogrodowych oraz budowli i monumentów. Swój traktat zaopatrzyła w aneks zawierający obszerny katalog drzew i roślin z nazwami botanicznymi w języku łacińskim i polskim, wraz z ich charakterystyką.

Jego przesłanie i wytyczne przetrwały próbę czasu i dlatego „Myśli różne o sposobie zakładaniu ogrodów” są po dzień dzisiejszy cytowane w książkach o tematyce ogrodniczej i botanicznej, np. u tak znanych autorów jak: Gerard Ciołek, Longin Majdecki czy Janusz Bogdanowski, wykorzystujących również ilustracje z dzieła księżnej Czartoryskiej dla lepszego zobrazowania swoich wywodów.

Izabela z Flemingów Czartoryska (1746-1835), żona ks. Adama Kazimierza Czartoryskiego generała ziem podolskich i dziedziczka fortuny po ojcu Jerzym Flemingu podskarbim wlk. koronnym – wykształcona i bywała w salonach Warszawy i Europy, znająca z autopsjii powstające wówczas liczne parki angielskie, oczytana w literaturze epoki – dysponowała wiedzą , energią i pokaźnymi środkami do urzeczywistnienia swoich idei dotyczących urządzania rezydencji w ogrodzie, w powiązaniu z miejscowym krajobrazem, jego florą i ciekami wodnymi. Dążyła też do przekształcania otaczającego zespół pałacowy układu osadniczego wsi, osad i folwarków jak również podnoszenia poziomu życia i pracy ludzi zamieszkujących te tereny.

Ta polska arystokratka przeszła drogę od bywalczyni salonów i twórczyni sentymentalnego ogrodu w Powązkach warszawskich – do patriotki zaangażowanej w dzieje polityczne narodu w okresie tworzenia Konstytucji 3 Maja i trudnych czasach porozbiorowych.

Zasłynęła jako twórczyni w 1801 r. pierwszego na ziemiach polskich Muzeum Pamięci w świątyni Sybilii w parku puławskim, a także pamiątkowych zbiorów umieszczonych w Domu Gotyckim. Rezydencja w Puławach, pod rządami Izabeli i jej męża od 1786 roku przeżywała rozkwit, skupiając liczne grono literatów, poetów i artystów. Po zniszczeniach podczas Insurekcji Kościuszkowskiej księżna przystąpiła do odbudowy i upiększenia rezydencji i zakomponowania romantyczno-krajobrazowego parku.

Zaangażowała architektów i artystów: Ch.P Aignera, Sz.B. Zuga, J.P.Norblina oraz planistów i ogrodników: Anglika Jamesa Savage'a, który przebywał w Puławach od 1791 aż do śmierci w 1816 roku i Irlandczyka Dionizego Mac Claira zw. Miklerem (1762-1853).

Za czasów księżny Izabeli zbiór drzew i krzewów w parku puławskim liczył 260 gatunków i odmian, w tym 123 krajowych i wcześniej zaadaptowanych do rodzimych warunków klimatycznych. Jej ulubionymi drzewami były majestatyczne dęby, (z których zachowało się kilka egzemplarzy uznanych za pomniki przyrody), jodły, brzozy i lipy tworzące aleje. Zespół pałacowo-parkowy w Puławach pomimo zniszczeń, jakie przynosiły wojny, powstania narodowe, przemarsze wojsk i zmiany właścicieli, jak również mrozy i huragany uszczuplające stan zachowania drzewostanu, nadal stanowi wybitny zabytek przyrody i kultury.

Obecnym gospodarzem w Puławach jest Instytu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, który pieczołowicie stara się ochronić i przywrócić rezydencji jej walory. Obok zabytków architektury na uwagę i ochronę zasługują wybitne wartości zachowanego arboretum, złożone z kolekcji gatunków, odmian i form rzadko spotykanych lub egzotycznych – co stanowi współczesną kontynuację idei założycielki parku w Puławach.

Z kolei tradycję założonego w Puławach przez księżnę Izabelę Czartoryską pierwszego muzeum polskiego, z najcenniejszymi obrazami, jakie kiedykolwiek znajdowały się w rodzimych zbiorach: „Damą z gronostajem” Leonarda da Vinci i „Krajobrazem z miłosiernym Samarytaninem” pędzla Rembrandta - kontynuuje dzięki fundacji rodu Czartoryskich - Muzeum W Krakowie.

Sylwetkę księżnej Izabeli Czartoryskiej, dzieje jej rodziny i życia na tle epoki, opisy podróży po Europie, fundacji i mecenatu przybliżają książki i artykuły dostępne w naszej bibliotece, które polecamy państwa uwadze.

Publikację można oglądać na stronie Mazowieckiej Biblioteki Cyfrowej