Pierwszy wpis w dzienniku, krótko i zwięźle notuje fakt wybuchu Powstania Warszawskiego.

Pod datą 01.08.1944 Leon Bykowski zapisał:

1. Rozpoczęcie walk ulicznych o godz. 17 wieczorem.

2. Zamknięcie Biblioteki na mur i siedzenie w podziemiach. Strzelanina naokoło.

1. Zarekwirowano 10 hełmów OPL[1].

2. Wybito dwa otwory w murach.

3. Wizyta por. Tadeusza[2].

4. Prowokacje Peszyńskiej przy tej sposobności — grube mury, twierdzi, że cienkie mury, 10 hełmów — 2 chce zatrzymać.

5. Wizyta Koszykowa 55. Zakład Architektury inż. Ciołek („Biała")[3]. Inż. Wieraszko godz. 16.[4]

[1] OPL – obrona przeciwlotnicza.

[2] Prawdopodobnie chodzi o Michała Tadeusza Słomińskiego ps. „Tadeusz Czarny”, późniejszego dowódcę kompanii „Tadeusz” (VII Zgrupowanie AK „Ruczaj”).

[3] Gerard Ciołek (1909-1966), architekt, w czasie Powstania porucznik AK w

[4] Chronologia wydarzeń trudna do ustalenia.

1. Ostrzeliwanie coraz bliżej Biblioteki.

2. Peszyńska zapełnia Bibliotekę swoimi kuzynami.

3. Otwarto drzwi do kooperatywy i wzięto 7 puszek konserw.

4. Kaliszewski[1] wziął od [nieczytelne] 2 pudełka papierosów.

5. Kaliszewski i Bykowski przy pomocy Pend[elskiego][2] i Pesz[yńskiej] złożyli katalogi wewnętrzne (alfab.) do suteren w skrzynie.

6. Wypożyczono od Peszyńskiej na kuchnię 2 kg kaszy jęczmiennej i 2 kg fasoli.

7. Wzięto 2/VIII i 3/VIII — po 20 dkg margaryny i 4/VIII 5 dkg margaryny.

8. Schowano arytmometr[3] w gabinecie dyrektora do szafy ściennej.

9. Przeniesiono powielacz od Żmijewskiej[4] do magazynów.

10. Przeniesiono małą maszynę do pisania do magazynów koło p. Stankiewicz.[5]

11. Przeniesiono dużą maszynę do pisania z kancelarii do magazynów koło p. Gawinowej[6].

12. Godz. 14³⁰ telefon p. „Biała" — tel. 65-971 uzgodnienie, informacje i aprobata.

[1] Bronisław Kaliszewski (1902-1944), od 1937 woźny w Bibliotece Publicznej. Więcej zob. J. Jagielska, Bronisław Kaliszewski, w: Żyją w naszej pamięci. Wspomnienia o pracownikach Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy, Warszawa 2006, s. 178-179.

[2] Feliks Pendelski (1891-1945), od 1928 dozorca w Bibliotece, następnie starszy woźny; w okresie Powstania wraz z B. Kaliszewskim zabezpieczał gmach i zbiory przed zniszczeniem. Więcej zob. J. Jagielska, Feliks Pendelski, w: Żyją w naszej pamięci…, s. 93-95.

[3] Maszyna ułatwiająca liczenie, poprzedniczka kalkulatora.

[4] Eugenia Żmijewska, bibliotekarka, pracownik Biblioteki Publicznej.

[5] Janina Stankiewiczowa (1884-1968), bibliotekarka, w Bibliotece Publicznej od 1938, pracownik Czytelni Podręcznej.

[6] Alina Gawinowa (1908-1981), bibliotekarka, w Bibliotece Publicznej od 1937, w okresie okupacji kierowała Sekcją Wypożyczeń.

1. Stan oblężenia trwa nadal.

2. Strzelanina nie ustaje.

3. Wydano z kooperatywy 2 kg mąki na kuchnię i 4 jajka.

4. Wzięto 15 świec dla: 1) Byk[owskiego], 2) Pendel[skiego], 3) Pesz[yńskiej], 4) Marosza[1] i 5) Kaliszewskiego.

5. Zabrano i rozdano zaśmierdziały serek [nieczytelne].

6. Od Pendelskich wypożyczono 2 razy po 3 kg starych kartofli.

7. O godz. 15-16 przybyła p. Morsztynkiewiczowa[2] z córką.

8. O godz. 20-22 zarekwirowano: 1) część pustych skrzyń, 2) ½ zapasu cegły, 3) 2 szyny[?], 5) [!] drzewo do opału[?], 6) zabrakowane żeberka i 7) żelazne kręgi (2) i 8) 1 bal do robienia barykady naprzeciwko Biblioteki.

9. Zatarg z dyżurnymi pod nr 28 i przechodzącą publiczność[!]. Zrobiono wieczorem barykady w poprzek Koszykowej przy Bibliotece.

10. Ustawiono dyżur w magazynach w związku z pożarem Gimn. Platerówny od godz. 22-24-25[!].

11. Ciągłe zatargi z Peszyńską o jej prowokacyjne gesty.

14. Przyszła Skierkowska — wydano Skierkowskiej 3 świece i 1 paczkę konserw na Skierk. [3] i Łasiewicką[4].

[1] Roch Marosz (1879-1946), dozorca Biblioteki Publicznej.

[2] Irena Morsztynkiewiczowa (1902-1986), przed wojną kierownik biblioteki Głównego Urzędu Statystycznego, do czasu upadku Powstania mieszkała wraz z matką w budynku Biblioteki na Koszykowej.

[3] Według relacji E. Skierkowskiej przyszła ona do Biblioteki ok. 15 sierpnia i nic nie pobierała z magazynu. E. Skierkowska, dz. cyt., s. 413; Zapisy dzienne z okresu powstania..., s. 425.

[4] Alina Łasiewicka (1906-1994), bibliotekarka, w Bibliotece Publicznej od 1930, pracownik Sekcji Bibliotek dla Dzieci, w czasie okupacji również Działu Zasadniczego Biblioteki. Więcej zob. E. Gruda, Alina Łasiewicka, w: Żyją w naszej pamięci…, s. 116-119.

1. Dalszy ciąg oblężenia — strzelanina.

2. Zlikwidowano pożar w domu pod 24 Koszykowa 9-10 godz. rano.

3. P. Morsztynkiewiczowa złamała nogę w kostce.

4. Wzięto z kooperatywy kaszy jęczmiennej — 1 kg 65 dkg.

5. Wzięto z kuchennych zapasów 20 dkg margaryny na wspólny obiad.

1. O godz. 8-9 rano zabezpieczono płytami bramę wejściową.

2. Personel kobiecy, przeważnie postronny, odmówił się od ciężkich prac zabezpieczających, powołując się na chorobę serca itd.

3. W nocy z 7/8 VIII 44 ustalono dyżury na dachach.

4. P. Peszyńska sypie wciąż nowymi pomysłami, robiąc z siebie bohatera, ale robić — mówi — nic nie może, bo ma chore serce. W wykonywaniu również tylko przeszkadza.

5. Strzelanina w dalszym ciągu.

6. Z domu nr 31 naprzeciwko Bki z rana kradziono materiały z barykady na umocnienie bramy swego domu. Czynnie przeciw temu wystąpili:

 Noskowski[1], Peszyńska, Pendelska-Kulikowska[2] i inne, ale to mało co pomogło.

 7. O godz. 14-ej przybyła matka p. M. Stopczańskiej[3] z Kajtusiem.

 8. P. Peszyńska dała 2 kg swojej kaszy jęczmiennej do kuchni.

 9. O godz. 14-ej – 15-ej wizyta okręgowego komendanta OPL, por. Rapackiego Mokot[owska] 39 m. 7.

 10. Zebranie OPL o godz. 19 wieczorem. Informacje. Zaprzysiężenie kap. [nieczytelne] OPL. Na jutro zebranie informacyjne.

 [1] Edward Noskowski, ojciec Ireny Noskowskiej, oficera AK, rozstrzelanej na Pawiaku w 1943 r. Wg relacji E. Skierkowskiej „przybył on do Warszawy tuż przed Powstaniem, by zobaczyć się z córką. Żona i starsza córka już nie żyły — stracił je w innych okolicznościach. Przez cały czas Powstania ukrywałyśmy starannie, że Irena nie żyje, tłumacząc, że jest w akcji poza Warszawą i nie może tu wrócić. Prawdy dowiedział się dopiero po Powstaniu — wkrótce zmarł. Podczas Powstania staruszek pracował dzielnie na terenie Biblioteki, nie lękając się kuł i ognia”. Zapisy dzienne z okresu powstania …, s. 426; więcej zob. E. Skierkowska, dz. cyt., s. 408-409.

 [2] Aleksandra Pendelska-Kulikowska, lekarz dentysta, córka Feliksa Pendelskiego.

 [3] Maria Stopczańska (1904-1972), bibliotekarka, pracownik biblioteki dla dzieci Biblioteki Publicznej.

1. Do kuchni wypożyczono od p. Peszyńskiej 2 kg fasoli.

2. Wzięto 10 dkg margaryny i 2 puszki konserw.

3. Przygotowano salę zebrań w nowym gmachu dla biura OPL rejonowego.

4. Zrobiono dodatkowe zaopatrzenie ze skrzyni z ziemią w bramie.

5. Poszerzono przejścia w murach na Koszykową 28 i Koszykową 24.

6. Zebranie komendantów OPL o godz. 11-ej, Mokotowska 39 m. 7, wydanie instrukcji.

7. Zjawił się Zięckowski[?], zabrał palto, koszulę nocną i prześcieradło.

8. Przyprowadzono 9 uciekinierek do zamieszkania w sali parterowej.

9. Zaopatrzono je w różne drobiazgi i kolację.

10. Wzięto dwa ręczniki z zapasów p. Pendelskiego.

1. Stan oblężenia w dalszym ciągu, strzelanina etc.

2. Na kuchnię wzięto z kooperatywy: 1 puszkę konserw, 1,70 kg kaszy jęczmiennej, 1,70 kg soli białej.

3. Zebranie komendantów OPL o godz. 12-ej.

4. Zaprzysiężenie Peszyńskiej.

5. Wydano na punkt sanitarny pod nr 35 przy Koszykowej 3 ręczniki, sodę, mydełek, waty[!].

6. Zarządzono totalne odpchlenie w łazience.

7. Sporządzono listy OPL.

8. Zgłoszono wykaz lekarzy z domu nr 26 dla potrzeb OPL.

9. Wypożyczono dla gospody żołnierskiej pod odpowiedzialność Łasiewickiej kocioł do gotowania z kuchni i wydano tej gospodzie 70 kg węgla.

1. Sytuacja bez zmian.

2. Przeprowadzono wizytację Wypożyczalni Nr 26 przy ul. Śniadeckich 8. Wszystko w porządku. Klucze zostawiłem u dozorcy.

3. Odwiedziłem Stempowskiego, M. Dąbrowską i Kołodziejskiego.[1]

4. Zaofiarowałem im schronienie się w Bibliotece.

5. Stempowski i Dąbrowska oddali dwie paczki depozytów do Biblioteki.

6. Miszke Ada[2] dała do kuchni kg 1,70 mąki i wzięto 1 puszkę konserw oraz 10 dkg margaryny.

7. Wizytacja żołnierzy AK w podziemiach Bki od strony ulicy i na parterze.

8. Uwięzienie szwagra Georgenson[3].

9. Uciekinierka Janczak Zofia (nr 25) odeszła dn. 12 8 44.

10. Wysłano pierwszy raport do pana Prezydenta[4] o stanie Biblioteki.

[1] Stanisław Stempowski (1870-1952), działacz społeczny i oświatowy, pisarz i tłumacz, przed wojną bibliotekarz w Ministerstwie Rolnictwa i Reform Rolnych.

Maria Dąbrowska (1889-1965), pisarka.

Henryk Kołodziejski (1884-1953), działacz społeczny, publicysta, ekonomista, założyciel (1919) i dyrektor (1920-1939) Biblioteki Sejmowej.

[2] Ada Miszke, „daleka krewna i przyjaciółka Janiny Peszyńskiej, pozbawiona wskutek działań wojennych mieszkania schroniła się do Biblioteki z mężem ciężko chorym na serce. Dzielnie pomagała w zdobywaniu żywności dla uchodźców i dzieliła się z nimi swoimi zapasami”. Zapisy dzienne z okresu powstania… s. 428.

[3] Wanda Emilia Georgensohn (1894-?), główna księgowa Biblioteki w okresie międzywojennym i podczas wojny. Osoba pochodzenia niemieckiego, jej siostry i szwagier byli Reichsdeutschami.

[4] Marceli Porowski ps. „Sowa”, Okręgowy Delegat Rządu na m.st. Warszawę, komisaryczny prezydent Warszawy od 5 sierpnia 1944 r.

1. Sytuacja bez zmian.

2. W nocy z 12/13 VIII 44 wydarzyła się awantura żandarmerii (około 12-1 godz.) z Peszyńską i Pendelskim. Dostali dobrą nauczkę za swój naiwny światopogląd.

3. Są wiadomości (od Chojnackiego), że w Bibliotece ma być zarekwirowany lokal dla IX komisariatu PKB[1].

 4. Wysłano listy do p. Bachulskiego, Przelaskowskiego i Oksiutycza[2].

 5. Przesłano listy informacyjne do wszystkich 10 placówek za pośrednictwem poczty harcerskiej.

 6. Odwiedziłem Sołecką, Konwicką, Kramównę, Pisarską[3].

 7. Pisarskiej wydano 3 świece.

 8. Z kooperatywy wzięto ½ kg mąki pszennej na zaprawę obiadu.

 9. Wypożyczono gospodzie żołnierskiej (Koszykowa 24): 1 wąski stół i 2 ławki.

 10. P. Sołeckiej wydano 3 świece.

 11. Otrzymano od Peszyńskiej kg 1,70 grochu na obiad.

 12. Wzięto z kuchennych zapasów 20 dkg margaryny do obiadu.

 13. Odwiedziłem po południu Czanską, Zwolakowską i Głowińską[4].

 14. Zaczyna napływać korespondencja dla komisariatu IX PKB — została zwrócona z powrotem. Ostrzegł mnie w tej sprawie nadkomendant Nawrocki.

 15. [brak notatki]

[1] PKB – Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, konspiracyjna formacja policyjna Delegatury Rządu na Kraj, tworzona od 1940 jako zalążek przyszłej służby policyjnej.

[2] Antoni Oksiutycz (1903-1981), woźny V Filii Biblioteki Publicznej.

[3] Aniela Ksawera Solecka (1876-1963), Kazimiera Konwicka z Filipowiczów (1908-?), bibliotekarki Biblioteki Głównej.

Janina Kramm (1883-1964), bibliotekarka, od 1908 w Bibliotece Publicznej, m.in. kierowniczka Czytelni i Wypożyczalni Naukowej, od 1921 w Bibliotece Sejmowej.

Joanna Paulina Pisarska (1879-1944), pracownik rachunkowości Biblioteki Publicznej w okresie międzywojennym i podczas wojny.

[4] Wanda Zwolakowska (1890-1967), bibliotekarka, organizatorka Wypożyczalni Kompletów Ruchomych, w okresie okupacji w Dziale Zasadniczym.

Głowińska, bibliotekarka.