Dzieje Biblioteki w Zwoleniu wiążą się ściśle z historią naszego miasta i stanowią cząstkę jego tożsamości.

Burzliwe dzieje naszego miasta sprawiły, że zachowało się niewiele źródeł dotyczących jego przeszłości.  Częste wojny, przemarsze wojsk, grabieże  oraz pożary przyczyniły się do tego, że większość dokumentów odzwierciedlających naszą przeszłość nie istnieje.

           Pierwsze wzmianki o bibliotece dotyczą roku 1976. W monografii historycznej – „Zwoleń, dzieje miasta i ziemi” czytamy : „Stosunkowo duża liczba duchownych przebywających w Zwoleniu (proboszcz, 2 wikariuszy, prepozyt szpitala) oraz innych osób związanych z działalnością kulturalną (rektor szkoły) czyniły z jurysdykcji plebańskiej najpoważniejsze centrum życia  kulturalnego na terenie miasta. Parafia dysponowała ponadto pokaźną biblioteką, która w roku 1736 liczyła 33 książki w językach: łacińskim, polskim, francuskim, niemieckim”. W razie potrzeby można więc było czerpać informacje.

          O istnieniu biblioteki przy kościele parafialnym są również informacje dotyczące roku 1743. Proboszczem był ks. Franciszek Potkański. Na wyposażeniu kościelnym znajdowała się podręczna biblioteka, która oprócz ksiąg mszalnych, liturgicznych liczyła 75 tytułów o tematyce religijnej, prawnej i wiedzy ogólnej” („Z rektorami, plebanami i proboszczami zwoleńskimi przez wieki” – Zbigniew Lesisz).

         Następne wzmianki dotyczą roku 1843. W wyżej wymienionej monografii na s. 129 czytamy: „Jako pomocy naukowych używano tablicy drewnianej do pisania, tablic abecadłowych, a po 1843 roku tablic języka rosyjskiego. Do tej grupy pomocy należy zaliczyć książki w bibliotece”.

          Dalej tejże monografii na s. 172-173 czytamy: „Rozbudzeniu życia umysłowego wśród ludności Zwolenia służyć miało między innymi zachęcanie do czytania”. Korespondent „Gazety Radomskiej” odnotował fakt poprawy w tym zakresie, o czym świadczyć mogła liczba kilkunastu prenumeratorów „Zorzy” i „Gazety Świątecznej”. O skuteczności propagowania czytelnictwa świadczy korzystnie fakt, iż ze zbiorów tutejszej biblioteki (nieznana data jej powstania) korzystało w 1900 roku 716 osób, co sytuowało Zwoleń na drugiej pozycji za Kozienicami (1717), ale przed takimi miastami, jak Radom (147), Skarżysko. W tym czasie na zbiory biblioteki zwoleńskiej składało się 144 książki w języku polskim i 221 w rosyjskim.

          Dużą rolę w rozpowszechnianiu czytelnictwa literatury polskiej na terenie Zwolenia i okolic odegrał dr Jan Pawłowski i jego żona Maria z Czaplińskich. W ich domu znajdowała swoje pomieszczenia biblioteka publiczna. Prowadzona była przez panią domu i cieszyła się dużym powodzeniem.

          W 1907 roku dzięki pomocy Macierzy Szkolnej i okolicznych dworów został wybudowany w Zwoleniu Dom Ludowy, w którym znalazły się m.in. specjalne pomieszczenia na bibliotekę i czytelnię. Kiedy w grudniu 1907 roku władze zakazały dalszej działalności Macierzy Szkolnej, zapanował niepokój o losy szkoły oraz Domu Ludowego. W artykule wydrukowanym w Głosie Zwoleńskim nr 8 „Zwoleń we wspomnieniach Marii Pawłowskiej” – czytamy:

          „Miejscowa szkoła rządowa z językiem wykładowym polskim pomocy nie potrzebowała, natomiast sprawą naglącą było otwarcie czytelni. Okoliczne dwory przyszły nam z pomocą przekazując dużo wartościowych książek, wśród  których liczbowo dominował Kraszewski. Ten zbiór należało wciąż uzupełniać, uszkodzone książki oprawiać.

          Początkowo bibliotekę prowadziliśmy sami w naszym mieszkaniu. Dwa razy w tygodniu wydawałam książkę. W niedzielę po porannym nabożeństwie do godziny 14.00, a w czwartek od 11.00 do 14.00. Liczba czytelników wzrastała z tygodnia na tydzień, a my odczuwaliśmy ciągły brak książek”.

         Prezes Macierzy Szkolnej P. Osuchowski ofiarował naszej czytelni duży dar w postaci wielu tomów książek wraz z pełnym 4-tomowym zbiorem dzieł Jana Kochanowskiego, ale stanowił on lekturę jeszcze za trudną dla naszych czytelników. Tomy te spoczywały na półce, a kupno nowych książek było nadal konieczne.

          Z materiałów źródłowych  wynika, iż chłop z okolic Zwolenia – Szaruga – introligator samouk zgłosił swąpracę dla naszej placówki. Przeczytawszy sumiennie każdą książkę oddawał ją już oprawioną.

          Po wybuchu I wojny światowej biblioteka, tak jak wiele innych, została zniszczona. Prawdopodobnie zaczęto ją odtwarzać na nowo w 1925 roku (brak danych), kiedy to Zwoleń odzyskał prawa miejskie i znany był jako ośrodek dobrze rozwiniętego rzemiosła, handlu i oświaty.

          W latach 1937 – 1939 (według ustnych przekazów) biblioteka publiczna mieściła się w jednej z sal Szkoły Podstawowej nr 1 w  Zwoleniu. Do kierujących nią osób należały (prawdopodobnie) długoletnie nauczycielki: Adela Pawłowska i Teofila Markiewicz.

          W czasie II wojny światowej, tak jak ogromna większość dorobku naszego miasta, i biblioteka straciła gros księgozbioru. Na szczęście jednak część książek, dzięki ofiarności mieszkańców, ocalała.

          Od 1999 roku po utworzeniu województwa mazowieckiego zwierzchnikiem merytorycznym jest Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Warszawie.

          Od stycznia 2001 r., po 10 latach przerwy, wykonujemy zadania Powiatowej Biblioteki Publicznej.

          Analizując w olbrzymim skrócie karty historii zwoleńskiej Biblioteki nie sposób oprzeć się wrażeniu o naszej łączności z nią przez te lata i jej kapitalnym znaczeniu dla ziemi zwoleńskiej. Niech sparafrazowane słowa słynnego francuskiego filozofa z XVI wieku Kartezjusza „myślę, więc czytam” – staną się przesłaniem, szczególnie dla młodego pokolenia, aby korzystanie z komputera nie przesłoniło wiedzy czerpanej z książki i stały się zachętą do odwiedzania naszej biblioteki.

          W imieniu swoim i pracowników biblioteki życzę wszystkim, aby oferta naszej biblioteki była coraz bogatsza i zaspokajała wszystkie potrzeby czytelników.