Śmierć to temat często pomijany w rozmowach z dziećmi. Jedni twierdzą, że są zbyt wrażliwe, by mogło poradzić sobie z emocjami, jakie wywołują przykre wydarzenia. Ich przeciwnicy przekonują, że nie powinniśmy chronić dzieci przed tym, co nieuniknione. Z kolei młodzież, często nierozumiana przez dorosłych, także bywa pozostawiana sama sobie w kwestii roli śmierci w życiu człowieka. Tymczasem jest nierozłączną jego częścią, każdemu przyjdzie zmierzyć się z nią w jakiś sposób. Proponowane przez nas teksty oswajają z tematyką śmierci i żałoby oraz z tym, że każdy ma prawo do przeżywania jej na swój sposób.
Literatura piękna
Håkon Øvreas, Brune, przeł. Milena Skoczko, Warszawa: Dwie Siostry, 2020 – śmierć dziadka Runego zbiega się w czasie z coraz większymi problemami, które chłopiec ma z grupą miejscowych łobuzów. Pod osłoną nocy, jako tytułowy mściciel, postanawia wymierzyć im sprawiedliwość. Książka pokazuje, że dzieci postrzegają śmierć w zupełnie inny sposób niż dorośli, dzięki czemu może trafić i do jednych, i do drugich. Młodemu czytelnikowi/młodej czytelniczce wyjaśnia, że dla dorosłych czyjeś odejście jest trudnym doświadczeniem i może zmieniać na jakiś czas ich osobowości. Z kolei dorosłym pokazuje, że dla dziecka śmierć może być kolejnym elementem świata, nie tyle końcem, ile nowym początkiem.
Maja Lunde, Śnieżna siostra, ilustr. Lisa Aisato, tłum. Milena Skoczko, Wydawnictwo Literackie, Warszawa 2019. Wzruszająca bożonarodzeniowa opowieść o stracie, smutku i godzeniu się z losem; w dwudziestu czterech rozdziałach – tylu, ile dni ma Adwent. Nadchodzi Wigilia, a wraz z nią obchodzone dzień wcześniej urodziny bohatera książki, Juliana. Chłopca jednak nie cieszą tegoroczne święta: gdy jego starsza siostra Juni zmarła, cała rodzina pogrążyła się w apatii, rezygnacji i smutku. W domu dziewięciolatka rozmawia się monosylabami, na obiad podawane są wciąż i wciąż paluszki rybne, nikt nie wyciąga bożonarodzeniowych ozdób. Wkrótce jednak Julian poznaje Hedvig, dziewczynkę, która wszystko zmienia. Ona również ma swoją bolesną historię, w której pojawia się tajemniczy twórca kartek świątecznych, niezwykły dom, raz ciepły, przytulny i piękny, a kiedy indziej zrujnowany, wreszcie – jazda na łyżwach po zamarzniętym fiordzie. Znajomość z ekscentryczną, gadatliwą, promieniejącą energią „śnieżną siostrą” sprawia, że wkrótce Julian znów cieszy się życiem, a święta, których tak się obawiał, postanawia zmienić w najbardziej wyjątkowe Boże Narodzenie. Książka pięknie wydana – duży format, twarda oprawa, ilustracje Lisy Aisato.
Magda Małkowska, Trzecie życzenie Tumbo, ilustr. Agnieszka Żelewska, seria „Bajka Plasterek”, Fundacja Hospicyjna, Gdańsk 2018. Napisana z wrażliwością i wyczuciem, łagodna historia o przemijaniu i śmierci, odpowiednia już dla kilkuletnich czytelników i czytelniczek – nie tylko jako opowieść „interwencyjno-terapeutyczna”. W domu Jarząbków oprócz dzieci i rodziców ważne miejsce zajmuje gęś o imieniu Tina, prawdziwa członkini rodziny. Pewnego dnia przybywa tam również niezwykły, mówiący słoń Tumbo, który wkrótce staje się przyjacielem ludzkich postaci i ich ptasiej towarzyszki. Dni są wypełnione zabawami i szczęściem – do momentu, gdy Tina umiera ku rozpaczy domowników. Wtedy Tumbo pokazuje dzieciom i dorosłym, że trudne emocje, takie jaki smutek, są potrzebne i każdy ma do nich prawo; że można sobie poradzić ze stratą bliskiej osoby, choć wymaga to czasu; że Tina, choć odeszła, wciąż pozostaje bardzo ważną częścią rodziny – i nie powinno ani milczeć się na jej temat, ani tym bardziej zapominać o wszystkich wspaniałych chwilach spędzonych razem.
Magda Małkowska, Za siódmą górą, ilustr. Hanna Kmieć, Fundacja Hospicyjna, Gdańsk 2017 – tata Miłki od dwóch lat choruje, od kilku miesięcy nie wstaje z łóżka. Opowiada Miłce bajki, a ona rysuje bajkowe postacie, tylko czekoladowego konia nie potrafi narysować. Pewnej nocy tata trafia do szpitala i umiera. Miłka nie marudzi i nie płacze, robi to dla mamy, która ciężko przechodzi żałobę, i dla „taty, który zniknął…”. Dziewczynka wciąż rysuje obrazki z bajek taty, ale koń nie chce jej wyjść – zniknął, podobnie jak tata. Mama tłumaczy Miłce, że „jeśli się kogoś kocha, to on nie znika”, wciąż żyje we wspomnieniach, rozmowach, żartach i w bajkach. Miłka wspólnie z mamą opowiada bajkę o koniu, a w nocy słyszy jego rżenie. Koń przyszedł do niej, a Miłce w końcu udało się go narysować – na ścianie swojego pokoju. Książkę kończy „Bajka taty Miłki o czekoladowym koniu”.
Ross Montgomery, David Litchfield, Dom babci, Wydawnictwo CzyTam, Warszawa 2017 – co wieczór babcia pokazywała chłopczykowi swoje zdjęcia. Kiedyś była architektem, projektowała wielkie, piękne budowle, ale najwspanialszy dom planowała zbudować dla wnuka. Babcia nie zdążyła spełnić obietnicy, odeszła. Dom bez niej stał się pusty. Chłopiec wpadł na pomysł, jak zapełnić tę pustkę. Zbudował babcię i ożywił ją. Babcia zabrała chłopca w daleką podróż. Biegli nad polami, morzami, nad miastem, aż dotarli do wzgórza. Stał na nim dom, który babcia zbudowała dla wnuczka. W domu nie było sprzętów, ale wypełnia go miłość chłopczyka do babci.
Asa Lind, Chusta babci, ilustr. Joanna Hellgren, Wydawnictwo Zakamarki, 2013 – książka o przyjaźni i odchodzeniu. Babcia wraca ze szpitala, w domu panuje chaos: przyjechała rodzina, przyszli sąsiedzi, wszyscy coś mówią, płaczą. Dwoje dzieci próbuje znaleźć miejsce, by pomyśleć. Ale gdzie najlepiej schować się w gwarnym, pełnym ludzi domu – pod chustą babci. Właśnie tam dzieci znajdują schronienie i myślą. A o czym? O różnych rzeczach, których nie rozumieją dorośli, z wyjątkiem babci.
Zofia Stanecka, Świat według dziadka, ilustr. Bogna Pniewska, Wydawnictwo „W drodze”, 2013 – opowieść o budowaniu więzi między dziadkiem a wnukiem i o pożegnaniu z bliską osobą. Początkowo Ryś nie przepada za dziadkiem Franciszkiem – dziadek „był stary, pomarszczony i dziwnie pachniał”. Z czasem przezwycięża niechęć do niego. Zaprzyjaźniają się, wspominają czasy, gdy dziadek był młodszy, a mama Rysia całkiem mała, rozmawiają o życiu, wychodzą na spacer, robią kakao, idą do fotografa. Rysio nawet nocuje u dziadka. Niestety dziadek choruje i trafia do szpitala. Wprawdzie powraca do zdrowia, ale na spacerze z Rysiem kupuje balonik, który porywa go do nieba. Książka wpisana na Listę Skarbów Muzeum Książki Dziecięcej.
Sarolta Szulyovszky, Wdzięczny kwiat, ilustr. Sarolta Szulyovszky Wydawnictwo Namas, 2011 – opowieść o przemijaniu i odradzaniu się. Dziadek Geza i babcia Kato, choć bardzo starzy i chorzy, pielęgnują swój ogród. Pewnego dnia wśród rabatek pojawia się tajemniczy kwiat. Nadchodzi jesień, potem zima. Kwiaty, z wyjątkiem tego tajemniczego, giną. Babcia i dziadek, choć coraz bardziej niedołężni, wciąż wychodzą do ogrodu, do kwiatka. Gdy pewnego dnia nie pojawiają się, kwiatek znika, ale wiosną znów się pojawia. 
Jarosław Mikołajewski, Kiedy kiedyś, czyli Kasia, Panjan i Pangór, ilustr. Dorota Łoskot-Cichocka, wydawnictwo Egmont, 2011 – książka o starości, chorobie i śmierci. Sąsiad Kasi, Pan Jan wraca ze szpitala. Dziewczynka dostrzega zmiany w jego wyglądzie i zachowaniu świadczące o chorobie. Pan Jan tłumaczy je w żartobliwy sposób, ale też delikatnie przygotowuje Kasię na swoje odejście: opowiada jej o planowanej podróży – bez powrotu – z przyjacielem z dzieciństwa Pangórem. Książka wpisana na Listę Skarbów Muzeum Książki Dziecięcej. 
Wolf Erlbruch, Gęś, śmierć i tulipan, Wydawnictwo Hokus-Pokus, 2008 – opowieść o gęsi, która spotyka śmierć. Rozpoczyna z nią rozmowę i dowiaduje się, że śmierć towarzyszyła jej przez całe życie. Gęś latami nie dostrzegała jej obecności, zauważyła ją dopiero teraz, u kresu życia. Śmierć rozmową oswaja gęś z nieuchronnym końcem. 
Riitta Jalonen, Dziewczynka i drzewo kawek, ilustr. Kristiina Louhi, Wydawnictwo Tatarak, 2008 – historia żałoby opowiedziana przez dziecko. Śmierć taty zmienia wszystko w życiu dziewczynki. Razem z mamą musi przeprowadzić się do nowego miejsca, w którym mama pójdzie do nowej pracy, a dziewczynka do nowej szkoły. Puste miejsce w łóżku rodziców, między którymi sypiała, zajmuje pluszowy miś. Po tacie pozostają tylko wspomnienia – jego wyglądu, śpiewu i wspólnych zabaw. Dziewczynka tęskni za tatą, wciąż o nim rozmyśla, dostrzega jego rysy w swojej twarzy, widzi go w nauczycielu i sąsiedzie. Wyobraźnia pomaga jej uporać się ze stratą, bo „Jak się za czymś naprawdę tęskni, można sobie wyobrazić, że się to widzi”.
Hilde Ringen Kommedal, Czy tata płacze?, ilustr. Tone K. Lileng, Wydawnictwo FISO, 2008 – książka o radzeniu sobie dziecka z chorobą rodzica, jego śmiercią i żałobą. Tata pięcioletniego Olava choruje na raka. Choroba destabilizuje życie rodziny. Tata słabnie, potrzebuje coraz większej opieki, w końcu po raz kolejny trafia do szpitala i umiera. Podczas choroby taty chłopczyk odwiedza go w szpitalu, a gdy tata odchodzi, żegna się z nim. Olav różnie radzi sobie z emocjami – ogarniają go na przemian smutek i złość. Rozmowa z mamą pozwala mu pogodzić się ze stratą. Książka zawiera wskazówki dla rodziców. 
Ulf Stark, Czy umiesz gwizdać, Joanno?, ilustr. Anna Höglund, Wydawnictwo Zakamarki, 2008 – książka o przyjaźni między chłopcem i przyszywanym dziadkiem, o starości i odchodzeniu. Bertil chciałby mieć dziadka. Ulf prowadzi go do miejsca, gdzie jest pełno dziadków – domu starców. Tam Bertil spotyka dziadka, który daje „trochę pieniążków”, robi latawiec, wdrapuje się na drzewo i kradnie czereśnie, no i gwiżdże melodię Czy umiesz gwizdać, Joanno? Bertil też chce się nauczyć gwizdać. Zajmuje mu to trochę czasu i gdy odwiedza dziadka, by pochwalić się, że już potrafi, nie zastaje go w pokoju. Dziadek odszedł. Na pogrzebie Bertil gwiżdże melodię Czy umiesz gwizdać, Joanno?, a potem z Ulfem idzie puszczać latawiec. 
Ulf Nilsson, Żegnaj, panie Muffinie!, ilustr. Anna-Clara Tidholm, Wydawnictwo EneDueRabe, 2008 – książka o pożegnaniu z domowym zwierzątkiem. Pan Muffin, świnka morska, jest stary i słaby. Siedzi w domku, wspomina żonę i sześcioro rozczochranych dzieci. Podsumowuje swoje życie – było mu dobrze. Jego dziecięcy opiekun przysyła mu listy, w których informuje go, że zapewne niebawem odejdzie, ale „nie ma się czego bać […] idzie się po prostu do nieba i wszystko jest w porządku”. Faktycznie, Pan Muffin odchodzi, a ci, którzy go kochali, urządzają mu piękny pogrzeb
Kim Fupz Aakeson, Eva Eriksson, Esben i duch dziadka, wydawnictwo Media Rodzina, 2006 – książka o radzeniu sobie ze stratą bliskiej osoby. Esben rozpacza po nagłej śmierci dziadka. Nie pomagają ani zapewnienia mamy, że dziadek jest aniołem w niebie, ani taty, według którego dziadek zamieni się w proch i zniknie. Zresztą, oboje nie mają racji – dziadek został duchem i co noc pojawia się w pokoju Esbena. Powraca po śmierci, bo czegoś zapomniał. Po wielu poszukiwaniach – powrotach do przeszłości – okazuje się, że zapomniał pożegnać się z Esbenem.
Michael Rosen, Książka o smutku, ilustr. Quentin Blake, wydawnictwo Egmont, 2005 – autobiograficzna książka o smutku po stracie najbliższych – syna i matki – oraz radzeniu sobie z żalem. Autor wspomina synka, zabawy z nim. Ma do niego żal, że go opuścił. I że nie może znaleźć pocieszenia u mamy.
Georg Maag, Ogród. Dobra opowieść na wielki smutek, ilustr. Irene Bedino, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, 2005 – Walentynka ma piękny, otoczony wysokim płotem ogród, w którym lubi spędzać czas z tatą. Tata opowiada jej o kwiatach, wietrze i chmurach. Pewnego dnia tata nie wraca do domu. Zamiast niego zjawiają się obcy ludzie, którzy szepczą „słowa bez najmniejszego znaczenia”. Po ich odejściu mama z Walentynką idą do ogrodu. Tam dziewczynka dowiaduje się, że tata nigdy nie wróci. Zrozpaczona i zła Walentynka niszczy ogród. Mijają miesiące. W ogrodzie dziewczynki nic nie rośnie. Rośnie natomiast ona sama i po raz pierwszy może zajrzeć za wysoki płot. A za płotem widzi kwitnące ogrody. Smutek przemija.
Poradniki
Pernilla Stalfelt, Mała książka o śmierci, ilustr. Pernilla Stalfelt, „Bez tabu”, wydawnictwo Jacek Santorski & Co, 2008 – rozmyślania o śmierci: dlaczego wszystko, co żyje, musi umrzeć. Co dzieje się z człowiekiem po śmierci. Jak wygląda pogrzeb, jakie ma znaczenie i jakie są, lub były, związane z nim zwyczaje. Czym jest żałoba i jak mówić o tym, że ktoś nas opuścił.
